περί Αυτοδιαχείρισης

ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟΔΙΑΧΕΙΡΗΣΗ

Ένα από αυτά τα ζητήματα που έχει ανακύψει τον τελευταίο καιρό τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη είναι το ζήτημα της λεγόμενης αυτοδιαχείρισης. Η αυτοδιαχείριση λοιπόν σε καιρούς χαλεπής καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης προβάλλεται ως λύση, ως κινηματική πρόταση και ως μέσο ταξικής πάλης. Φαντάζει ως το κομμάτι που έλλειπε για την «ψυχολογική ολοκλήρωση» και την πρακτική πραγμάτωση των θεωριών όλων των επαναστατών που «λαχταρούν να δούνε τους εργάτες ελεύθερους» οι οποίοι πλέον παράγουν ελεύθερα από το «παρασιτικό αφεντικό». Αυτή δεν είναι μια κριτική ως προς την ποιότητα όσων υποστηρίζουν αυτή την πολιτική… αλλά ως προς την αποτελεσματικότητα αυτής της πολιτικής και το που τελικά αυτή καταλήγει. Η φαινομενική επαναστατικότητα αυτής της θέσης μάλλον πηγάζει από παρεξήγηση βασικών πλευρών της εργασίας και της διάρθρωσης της κοινωνίας γύρω από αυτή.

Αρχικά όταν μιλάμε για αυτοδιαχείριση της εργασίας δεν μιλάμε για αυτοδιαχείριση του εργατικού, εργασιακού, εργοστασιακού εξοπλισμού. Δεν μιλάμε για το αν υπάρχει ένα αφεντικό που διατάζει τον εργάτη να πατήσει ένα κουμπί ή να κάτσει υπερωρίες, ενώ θα έπρεπε να αποφασίζει ο εργάτης για το πότε θα πατήσει το κουμπί ή το πόσο θα κάτσει στην εργασία.Μιλάμε για το αν ο εργάτης μπορεί να διαχειριστεί την κοινωνική σχέση της εργασίας,το κατά πόσο δηλαδή η εργασία και η κοινωνική αναπαραγωγή δεν είναι ξεχωριστές σφαίρες, ποιοτικά, χρονικά και χωρικά αλλά ένα και το αυτό. Το κατά πόσο η παραγωγή και η κοινωνική αναπαραγωγή είναι διαδικασίας ταυτόσημες τόσο χωροχρονικά όσο και ως σκοπός και όχι μια εξαναγκαστική συνθήκη ώστε να έχουμε ένα μίνιμουμ πρόσβασης στην κοινωνική αναπαραγωγή μας. Ετυμολογικά ο Εργάτης είναι αυτός που δουλεύει, που η βασική του ιδιότητα και ασχολία, αυτό που τον χαρακτηρίζει είναι ότι δουλεύει. Άρα μια πραγματικότητα άλλη όπου η εργασία δεν είναι διαχωρισμένη σφαίρα, δεν είναι και ορατή και ειδοποιός ως τέτοια. Άρα σε μία τέτοια πραγματικότητα δεν μιλούμε πλέον με τους ίδιους όρους, δεν μιλούμε για εργάτες.

Το ζήτημα είναι γιατί παράγει ο εργάτης. Ας εξηγηθούμε όμως παρακάτω….

Η αυτοδιαχείριση της εργασίας είναι διαφορετικό πράγμα από την αυτοδιαχείριση του χώρου εργασίας. Η περίπτωση μας είναι το δεύτερο, ενώ το πραγματικά επαναστατικό είναι το πρώτο. Η απλή κατάργηση της ιεραρχίας μέσα στον χώρο εργασίας λοιπόν δεν είναι τίποτα παραπάνω από αυτοδιαχειριζόμενη εκμετάλλευση. Το ίδιο το άτομο-ο εργάτης- απλά καλείται να αποφασίσει για το πώς θα αλλοτριώσει τον χρόνο στη εργασία. Ένα τέτοιο αίτημα δεν θα έπρεπε να αρθρώνεται ούτε κατά διάνοια από συντρόφους, από αναρχικούς, από κομμουνιστές κτλ. Γιατί; Γιατί ένα τέτοιο αίτημα δεν είναι ένα αίτημα απελευθέρωσης αλλά πρόταση για πιο αποτελεσματική διαχείριση της συνθήκης κεφάλαιο-εργασία(σε καιρούς που μάλιστα αυτή φαίνεται να περνάει κρίση). Με την αυτοδιαχείριση ουσιαστικά τι έχουμε; Πιο αποδοτικά εργοστάσια, μεγαλύτερη παραγωγικότητα και κίνηση του εμπορεύματος το οποίο έχει φτιαχτεί σαφώς με όρους καπιταλιστικούς. Η αυτοδιαχείριση αγνοεί κάτι πάρα πολύ σημαντικό. Το κεφάλαιο διέπει και μετασχηματίζει τις ανθρώπινες σχέσεις σε σχέσεις πραγμάτων με δύο τρόπους. Μέσω   της ταυτόχρονης εξέλιξης των μέσων παραγωγής κάτι το οποίο καταλήγει να μετασχηματίζει τις σχέσεις παραγωγής και το μεταβλητό κεφάλαιο. Μία μορφή- από τις πολλές- αυτών των μετασχηματισμών είναι και η ύπαρξη ιεραρχίας στον χώρο εργασίας. Ο δεύτερος τρόπος(ταυτόχρονος με τον παραπάνω) είναι μέσω της συνολικής κίνησης του εμπορεύματος, με άλλα λόγια και με όρους κλασσικής πολιτικής οικονομίας, με τους νόμους της αγοράς. Ας γίνουμε όμως ακόμα αναλυτικότεροι.

Οι απολύσεις και το τέρας της ανεργίας δεν είναι ένας φετιχισμός του κεφαλαίου. Δεν έγιναν «έτσι» γιατί το κεφάλαιο είναι κακό. Υπάρχουν κάποια βασικά προβλήματα στην κίνηση του εμπορεύματος τα οποία ασκούν πιέσεις και στην παραγωγή(και αντίστροφα φυσικά) Αυτές οι αδυναμίες προκαλούν «πιέσεις» να αλλάξουν οι σχέσεις παραγωγής ώστε να ξαναγίνουν αποδοτικές. Τέτοιες πιέσεις φυσικά είναι οι απολύσεις, οι μειώσεις μισθών, ο ρατσισμός, και γενικά η συνολικότερη τρομοκρατία και η υποτίμηση της αξίας της εργασιακής δύναμης(με την ταυτόχρονη αύξηση του χρόνου εργασίας ή την ελαστικοποίηση του) και των ζωών μας.

Αν σε έναν εργασιακό χώρο διώξουμε το αφεντικό και «πάρουμε τον χώρο στα χέρια μας» τότε ίσως καταφέρουμε να σώσουμε μερικές-ή και όλες- της θέσεις εργασίας με τα χρήματα που εξοικονομούνται, αλλά οι παραπάνω πιέσεις θα εξακολουθούν να υπάρχουν και αργά ή γρήγορα θα εκφραστούν και θα πιέσουν εκ νέου καθώς οι αναγκαιότητες του κεφαλαίου θα εξακολουθούν να υπάρχουν. Συνεπώς αργά ή γρήγορα θα αναγκαστούμε να αυξήσουμε το ποσοστό της άμισθης εργασιακής ημέρας με σκοπό να επιβιώσουμε στο εχθρικό και ανταγωνιστικό περιβάλλον του εμπορεύματος. Καθώς δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ ότι αυτά τα εγχειρήματα παράγουν ρητά εμπορεύματα, που σημαίνει ότι παράγουν επειδή και για να υπάρχει ανάγκη για πώληση και αγορά, με αλλά λόγια για να υπάρχει ανταλλαγή.

Συνεχίζοντας τον παραπάνω συλλογισμό, με την ταύτιση του κατόχου του κεφαλαίου και του εργάτη ουσιαστικά τίποτα δεν αλλάζει. Αν άλλαζε κάτι προς μια επαναστατική κατεύθυνση έτσι τότε το πρώτο βήμα σε αυτή την πορεία είναι η δημιουργία του μετοχικού κεφαλαίου και η ύπαρξη επιχειρήσεων που οι εργάτες και τα σωματεία τους  κατέχουν σημαντικά ποσοστά του κεφαλαίου της επιχείρησης. Κάτι τέτοιο μοιάζει πολύ με το μοντέλο της αυτοδιαχείρισης, παρ’όλα αυτά σίγουρα κανένας δεν θα ονόμαζε αυτές τις περιπτώσεις ανταγωνιστικές ως προς τον καπιταλισμό. Αρχικά το άτομο εξακολουθεί να παράγει αλλοτριωμένα καθώς δεν παράγει για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, ούτε ελέγχει τα μέσα παραγωγής ακόμα και αν του ανήκουν. Δεν μπορεί να υπάρξει ούτε η στοιχειώδης απελευθέρωση αν δεν υπάρχει απελευθέρωση από την κυκλοφορία του εμπορεύματος, καθώς οι επιταγές αυτής της κυκλοφορίας θα ορίζουν τελικά τον ρυθμό παραγωγής, τον αριθμό εργατών, τους μισθούς κλπ, με λίγα λόγια οι εργάτες το μόνο που δεν κάνουν είναι να ελέγχουν τα μέσα παραγωγής και την πιθανή εξέλιξη τους. Πάλι το κεφάλαιο(ως κοινωνική σχέση) ορίζει και ελέγχει την παραγωγή και πάλι ο εργάτης είναι εργάτης καθώς αν δεν πουλήσει(αν δεν τα μετατρέψει σε μετρήσιμη αξία μέσω χρήματος) όσα παράγει τότε δεν έχει τίποτα. Ουσιαστικά λοιπόν ο εργάτης ελέγχει μόνο τον εργασιακό χώρο(με μια χωροταξική και συναισθηματική έννοια κάπως) πάρα την εργασία ως κοινωνική σχέση-σίγουρα όχι συνολικά- αλλά ούτε καν στον χώρο εργασίας του.

Σε μια προσπάθεια λοιπόν να παίξουμε τις λέξεις λίγο θα λέγαμε ότι ακόμα και η συλλογικότητα που προβάλλουν αυτά τα εγχειρήματα είναι φενάκη. Και αυτό γιατί πρώτον δεν μπορούν να αποτελέσουν συνολική λύση για το σύνολο των εργαζομένων σήμερα καθώς αυτά τα εγχειρήματα κεφαλαιοποιούν μερικές φορές ήδη υπάρχουσες κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις στις οποίες δεν έχουν πρόσβαση όλοι.

Δευτερευόντως και κυριότερα, απ’ τη στιγμή που υπάγεσαι ακόμα στις σχέσεις του εμπορεύματος, δεν δημιουργείται μια τάξη καθ’ εαυτή(αν υπάρχει τέτοιο πράγμα) αλλά κάτι νέο: μια τάξη κατ’ εαυτή δηλαδή μια τάξη που η μόνη συνείδηση που αποκτά είναι ενάντια στον εαυτό της καθώς αυτή συλλογική συνείδηση υπαγορεύει στον εργάτη να εντατικοποιήσει ο ίδιος  την εργασία του, να συναγωνιστεί ο ίδιος άλλους εργάτες και ίσως «συλλογικά» να απολύσει άλλους εργάτες. Δηλαδή ο εργάτης μπαίνει ψυχολογικά και πρακτικά σε μία θέση να διαχειριστεί ο ίδιος αποδοτικότερα το κεφάλαιο και τις σχέσεις παραγωγής προς όφελος του κεφαλαίου καθώς τώρα πλέον δεν έχει ο ίδιος απλά εξαρτημένη σχέση προσπαθώντας να βελτιώσει τη θέση του αλλά είναι ο ίδιος κεφαλαιούχος με αποτέλεσμα η αποδοτικότητα του κεφαλαίου να τον αφορά άμεσα ενώ ψυχολογικά βλέπει σε αυτό όχι μια συνθήκη που εξαρτάται από αυτήν αναπόφευκτα αλλά μια επέκταση του ίδιου του εαυτού και συνεπώς έτσι το νομιμοποιεί πλήρως και το απενοχοποιεί . Επίσης να τονιστεί εδώ ότι αυτή συλλογική ταυτότητα ή συνείδηση το μόνο συλλογικό παν-εργατικό χαρακτηριστικό που έχει είναι η αρνητικότητα της(ο ανταγωνισμός μεταξύ των εργατών και η συνολική εντατικοποίηση που ίσως δημιουργηθεί στην εργασία συνολικά δηλαδή στο άθροισμα των εργασιακών χώρων) ενώ τα όποια πιθανά συλλογικά αισθήματα που ίσως διαμορφωθούν παραμένουν κατακερματισμένα στο εσωτερικό κάθε εργασιακού χώρου. Συνεπώς δεν δημιουργείται ούτε καν μια συλλογική συνείδηση ενάντια στην ατομικότητα. Για ποια επαναστατικότητα μιλάμε τότε άραγε;

Το επιχείρημα με τα παρασιτικά αφεντικά θυμίζει δυστυχώς μια πιο αναρχική εκδοχή του «λεφτά υπάρχουν». Αν η επιχείρηση έχει τους πόρους να δώσει παραπάνω μισθούς γιατί να μην το κάνει μέσω ταξικού αγώνα κατευθείαν στους εργαζόμενους; Και κάτι τελευταίο… αφού οι σχέσεις παραγωγής μετασχηματίζονται ώστε να γίνονται διαρκώς πιο αποδοτικές και να αναπαράγουν το κεφάλαιο γιατί η αυτοδιαχείριση να είναι κάτι κινηματικό και όχι κατι που απλά προκύπτει από τον μετασχηματισμό αυτών των σχέσεων με σκοπό να τις κάνει εκ νέου αποτελεσματικές τώρα που οι παλιές σχέσεις φαίνεται να χωλαίνουν ; Έτσι και αλλιώς ως τέτοια προβάλλεται αλλά δεν λέγεται ρητά. Ακούμε για αποδοτικότερες επιχειρήσεις, για καλύτερη παραγωγή, καλύτερη ποιότητα κτλ δηλαδή για ακόμα καλύτερο καπιταλισμό….

Αυτό σε ένα πιο συνολικό και μακροπρόθεσμο επίπεδο θα συνέφερε τον καπιταλισμό καθώς πετάει εκτός παραγωγής λιγότερα άτομα απ’ ότι αν πέταγε έξω τους εργάτες με αποτέλεσμα να δημιουργεί μια μικρότερη και λιγότερο πολιτικά και ταξικά έμπειρη κρίσιμη μάζα ανέργων που πεταμένη εκτός παραγωγής και βιώνοντας την πιό αρνητική πλευρά της ταξικής κοινωνίας ίσως γινόταν επικίνδυνη. Επίσης θα προτιμούσε να πετάξει τον «κεφαλαιοκράτη» εκτός και για έναν άλλο λόγο… αυτόν μπορεί να τον αντικαταστήσει με ένα διάχυτο κεφάλαιο, αλλά τον εργάτη δεν μπορεί να τον αντικαταστήσει ολικά καθώς μόνο αυτός είναι «ζωντανό κεφάλαιο» δηλαδή μόνο αυτός παράγει αξία και όχι τα μέσα από μόνα τους…

Τα Ηνωμένα έθνη ανακηρύξαν το 2012 ως επίσημο έτος συνεργατικών και μάλιστα η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει και αντίστοιχο πρόγραμμα χρηματοδότησης ενώ ανάλογα συνέδρια πραγματοποιήθηκαν σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα. Τα συνέδρια αυτά είχαν πολύ παρόμοια περιεχόμενα και κατευθύνσεις με τα «συνεργατικά εγχειρήματα» της πόλης μας. Τι συμβαίνει σύντροφοι; Μήπως ο καπιταλισμός αυτοκτονεί; Βλέπουμε…