Το Μαϊντάν ως πρότυπο των ταραχών

«η γραμμή παραγωγής πολεμοφοδίων» στο Μαϊντάν. Το σπάσιμο της πλατείας για να τροφοδοτηθούν τα οδοφράγματα με πέτρες.

α. Το Μαϊντάν ως πρότυπο των ταραχών.

Τα γεγονότα στην Ουκρανία αποτελούν το πρότυπο των ταραχών της διαλεκτικής της κρίσης. Φέρουν όλα τα χαρακτηριστικά της εποχής της αναδιάρθρωσης μετά και τα τελευταία ίχνη του κεϋνσιανικού κράτους. Τι μας φανερώνει λοιπόν η Ουκρανία ως αγώνας; ως αντίφαση του ίδιου της του εαυτού; Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Τα χτυπητά χαρακτηριστικά της ουκρανικής εξέγερσης, είναι η δημοκρατικότητα/διαταξικότητα των διαδηλωτών ως προς την άποψη ότι μέσα στην εξέγερση συμμετείχαν όλα τα αστικά υποκείμενα-φοιτητές, εργάτες, αφεντικά, ιδιοκτήτες κτλ-και συμμετείχαν ως αυτό που είναι.Επακόλουθα σημαντικό χαρακτηριστικό φαίνεται να είναι η αδυναμία του Μαϊντάν να συνδεθεί ενεργά με αγώνες στην εργασία.. Όσες απεργίες και αν καλέστηκαν η ανταπόκριση δεν ήταν η αναμενόμενη. Ακόμα και για πολιτικούς λόγους, η αντιπολίτευση προσπάθησε να καλέσει απεργία και απέτυχε . Από εκεί πηγάζει και η αμιγώς φιλελεύθερη ατζέντα των όποιων αιτημάτων εξέφρασε το Μαϊντάν. Επίσης χτυπητό χαρακτηριστικό-αν και κινείται στη σφαίρα της πολιτικής-η συμμετοχή στις πορείες εξίσου «αντιφασιστών» και φασιστών με μια αρκετά προωθημένη -αν και μειοψηφική- θέση των ακροδεξιών. Ένα προσεκτικό μάτι θα δει ότι όλες οι εξεγέρσεις του καιρού μας φέρουν τα ίδια χαρακτηριστικά με μικρές διαφοροποιήσεις.

Η αστική δημοκρατική κοινωνία περνά κρίση. Κρίση συνεπώς περνούν και οι αστικοί ρόλοι, τα αστικά υποκείμενα. Κατά την περίοδο της κρίσης το κεφάλαιο κινείται κατά βάση με μια τάση συγκεντροποίησης, που ανάλογα τον κοινωνικό σχηματισμό, πως τον έχει διαμορφώσει ιστορικά η -στρεβλή πολλές φορές-ταξική πάλη, αυτή η τάση εμφανίζεται διαφορετικά. Όπως και να έχει πάντως αυτό εκδηλώνεται με την επίθεση στην μεσαία τάξη, την εξαφάνιση ή τον περιορισμό του “μικρού ιδιοκτήτη ή επιχειρηματία” και την εμφάνιση μαζικά του “ανέργου/υποτιμημένου εργάτη”. Κατά την περίοδο του κεϋνσιανικού κράτους το κεφάλαιο εμφανίζεται ως έντονα αποσυγκεντρωποιημένο και τα εργατικά κοινωνικά στρώματα ως πολυδιασπασμένα, προσδεδεμένα σε διαφορετικά μικρά ή μεγαλύτερα κεφάλαια το καθένα, τα οποία ανταγωνίζονται το ένα το άλλο. Στην περίοδο αυτή η δημοκρατία, και η υλική πραγματικότητα του κεφαλαίου, οι πραγματικές συνθήκες, δημιουργούν το πρότυπο της μεσαίας τάξης, του αυτοδημιούργητου μικρού επιχειρηματία, ένα αίσθημα αστικής ελευθερίας ότι όλα είναι πιθανά, όλοι οι καλοί χωράνε στην άγια κυκλοφορία του κεφαλαίου, και μάλιστα με όρους σχετικά ίσους, το όνειρο δηλαδή της μεσαίας τάξης, του αυτοαπασχολούμενου μικροαφεντικού που δουλεύει λίγο και αυτός κτλ κτλ ενώ γενικά η δημοκρατία “τάζει” αυτό που δεν μπορεί ποτέ να δώσει: τον “έλεγχο” στο ‘άτομο επί των υλικών συνθηκών ύπαρξης του, αυτό που πολύ συνοπτικά λέγεται ως “ατομικές ελευθερίες και ισότητα των ευκαιριών”.

Αυτή η έντονη πολυδιάσπαση αλλά και η φαινομενική αστική ισότητα, κάνουν αδύνατη, τουλάχιστον αρχικά, την περιβόητη “ανασυγκρότηση της τάξης” με όρους “προλεταριάτου”. Αυτό που με φετιχοποιημένους όρους εμφανίζεται στα μάτια όλων να τους αποδιαρθρώνει από τις προηγούμενες σχέσεις τους, είναι η τάση του κεφαλαίου για συγκεντροποίηση, έτσι συνολικά τα-σε κρίση- αστικά υποκείμενα, οι εργάτες, οι μικροϊδιοκτήτες, τα μικροαφεντικά κτλ εμφανίζονται να διαδηλώνουν μαζί, ενάντια στους “ολιγάρχες, τους πλούσιους κτλ” την προσωποποίηση δηλαδή αυτής της συγκεντροποίησης. Η προηγούμενη, έτσι και αλλιώς κατάσταση της πολυδιάσπασης και της αποκέντρωσης του κεφαλαίου, μαζί με την μεγάλη “δημοκρατική υπόσχεση” δεν έχει αφήσει τίποτα κοινό σε κανέναν πέρα από την αφηρημένη του υπόσταση, την πολιτική και το αφηρημένο υποκείμενο του πολίτη. Οι εργάτες και τα αφεντικά όταν κοιτάζονται μεταξύ τους, δεν βλέπουν τίποτα κοινό πέρα απ΄ την πολιτική τους αφαίρεση, ενώ ταυτόχρονα βλέπουν το πιθανό τους “άλλο” στον άλλο, βλέπουν την προϋπόθεση τους σε αυτόν, και βλέπουν αυτό που τους διαλύει να τους διαλύει εξίσου και τους 2. Έτσι τα αιτήματα τους είναι παντού ίδια, και είναι πολιτικά και δημοκρατικά. Περισσότερη δημοκρατία, περισσότερες ευκαιρίες, λιγότερη διαφθορά, εναντίωση στον υπερβολικό πλούτο. Ζητούν με λίγα λόγια αυτό που η δημοκρατία και η προηγούμενη “σύνθεση του κεφαλαίου” τους έταξαν: έλεγχο επί των ζωών τους και ευκαιρίες για να είναι “ελεύθεροι” σαν αστικά υποκείμενα, σαν άτομα, να κάνουν «ό,τι» θέλουν. Αυτή η πολυδιάσπαση, και η αναγωγή της σύγκρουσης πάντα στην αφηρημένη σφαίρα των πολιτών και της πολιτικής(πχ είμαστε οι αγανακτισμένοι πολίτες της Ουκρανίας ενάντια στον πολιτικό Γιανούκοβιτς) κάνει αδύνατη τη σύνδεση με αγώνες στην εργασία, καθώς εξ αρχής φαίνεται να μην υπάρχει καμία σχέση μαζί της. Έτσι οι εργάτες και τα αφεντικά- με εξαίρεση τους ολιγάρχες- κατέβαιναν όλοι μαζί ως πολίτες, καθώς όλοι μαζί βάλλονταν, και ταυτόχρονα το μόνο κοινό που είχαν ήταν η πολιτική τους ιδιότητα. Αυτό όμως πέρα από την αναδιάρθρωση της αστικής κοινωνίας προς την μια ή την άλλη κατεύθυνση δεν μπορεί να οδηγήσει άμεσα στο ξεπέρασμα της καθώς δεν μπαίνει στην σφαίρα αναπαραγωγής της αξίας, την εργασία. (εδώ βέβαια πρέπει να είμαστε προσεκτικοί γιατί από τη μία είναι έτσι, από την άλλη όμως πυροδοτούνται διαδικασίες κυρίως στον πιστωτικό χώρο που ίσως να φέρουν το ζήτημα στο μέλλον εκεί, ενώ αν και οι αγώνες στο Κίεβο ή στην Ταξίμ δεν είχαν τέτοιο περιεχόμενο ή διακύβευμα, έφεραν προσκόμματα στην ομαλή διεξαγωγή της εργασίας σε μικρότερο η μεγαλύτερο βαθμό). Αυτά μπορούν να ειπωθούν γενικά για τις διαδικασίες των “πλατειών” και φυσικά για το Μαϊντάν. Το Μαϊντάν φέρει έτσι και αλλιώς αυτά τα χαρακτηριστικά “στα άκρα”, στην πιο εμφανή τους κατάσταση.

Το ζήτημα των φασιστών που πολύ-και δικαίως- προβλημάτισε την διεθνή αριστερά, έχει εξίσου ενδιαφέρον αν ιδωθεί υπό το φως της διαλεκτικής της κρίσης. Ο κόσμος βγήκε στο δρόμο για συγκεκριμένους λόγους. Η ιστορική πορεία του κοινωνικού σχηματισμού της περιοχής της Ουκρανίας και κυρίως του σύγχρονου Ουκρανικού κράτους, έδωσε-όπως είναι γνωστό- στους σύγχρονους Ουκρανούς το αντανακλαστικό της άμεσης αποστροφής οτιδήποτε αριστερού ή κομμουνιστικού στην όψη. Έτσι και αλλιώς, το γελοίο ΚΚ.Ου. με την άκρατη στήριξη του στον Γιανούκοβιτς και την συνυπογραφή των κατασταλτικών νόμων της 16/1 και η ενδυμασία των “τιτούσκι” των πληρωμένων μπράβων του Γιανούκοβιτς, με σοβιετικά διακριτικά, ενέτεινε αυτή την κατάσταση. Αυτό έδωσε στο Μαϊνταν ακόμα πιο έντονα αντικομμουνιστικά-με την σοβιετική έννοια- αντανακλαστικά με αποτέλεσμα η ανοχή από ένα σημείο και μετά των φασιστών να είναι-προφανής και μάλλον αναμενόμενη. Από την άλλη όμως επειδή καμία κοινωνική διεργασία δεν είναι αποκομμένη από τα περιεχόμενα της, από τις κοινωνικές αντιφάσεις που την υπαγορεύουν, οι φασίστες-και οι αναρχικοί- συναντήθηκαν και αυτοί με αφηρημένους όρους με τους υπόλοιπους στο Μαϊντάν. Έτσι δεν μπορούσαν να επηρεάσουν σε κανένα βαθμό τις μακροιστορικές κοινωνικές σχέσεις που έβγαλαν τον κόσμο στον δρόμο. Φαίνεται ότι τόσο στο Κίεβο, όσο και στο Χάρκοβο έπαιξαν τον καθαρά πολιτικό ρόλο “του διαμεσολαβητή της βίας”. Τόσο στο Κίεβο όσο και στο Χάρκοβο δεν κατάφεραν, όσοι και αν ήταν να επηρεάσουν ουσιαστικά την ατζέντα των όποιων αιτημάτων. Τα αιτήματα τις πλειοψηφίας έμειναν αμιγώς φιλελεύθερα και δημοκρατικά γιατί ακριβώς αυτά τα αιτήματα σχετίζονταν με τα ζητήματα αναπαραγωγής τους, και μάλιστα αυτά τα ζητήματα απασχολούσαν και άτομα που δεν ήταν “Ουκρανοί”. Και αυτοί βγήκαν στο δρόμο. Φαίνεται λες και αυτά τα βαθιά ριζωμένα χαρακτηριστικά των “αφηρημένων” κοινωνικών σχέσεων προδιαγράφουν εξ αρχής τα όρια αυτών των αγώνων…

Από την άλλη δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτή η “ανοχή” προς την ακροδεξιά δημιουργεί ένα νέο διακύβευμα, δημιουργεί νέες σχέσεις. Η όλη εξέγερση, και η τροπή σε φυγή του Γιανούκοβιτς έδωσε την ευκαιρία σε ανταγωνιζόμενες πολιτικές δυνάμεις να καταλάβουν την εξουσία. Τους έδωσε στα χέρια δηλαδή έναν μηχανισμό, το κράτος να περάσουν και να πραγματοποιήσουν την ατζέντα τους. Αυτό όμως πως έγινε; ‘Έγινε ακριβώς ως όριο και αντίφαση του ίδιου του αγώνα. Το ότι ο αγώνας ήταν αμιγώς πολιτικός, το ότι το Μαϊντάν εγκαλούσε τον Γιανούκοβιτς-και τώρα την αντιπολίτευση- ως μη ικανούς, διεφθαρμένους κτλ κτλ. Η διαμαρτυρία ως αφηρημένο υποκείμενο, ως πολίτης, υπονοεί πάντα μια μορφή διακυβέρνησης γιατί πολύ απλά αυτό είναι που κάνει κάποιον πολίτη, η υπαγωγή σε μια δημοκρατική εξουσία. Έτσι ήταν ρήξη με την ουκρανική πολιτική αλλά ήταν και κατάφαση σε αυτή, ήταν το αίτημα για την δημιουργία μιας άλλης εξουσίας, μιας νέας δημοκρατίας. Η άνοδος της ακροδεξιάς στην εξουσία ενέχει τον κίνδυνο αρχικά να διωχθούν και να γίνει πολιτικό ξεκαθάρισμα μεταξύ ακροδεξιάς και αριστερού/αναρχικού χώρου, ενώ ο “Δεξιός τομέας” ένα μόρφωμα στρασσερικών χαρακτηριστικών θα μπορούσε να κεφαλαιοποιήσει άνετα το βάθεμα της κρίσης στην Ουκρανία.

β.Οι αντιιμπεριαλιστικές αναλύσεις.

Με την εκκίνηση των γεγονότων στην Ουκρανία είδαμε και τις -αναμενόμενες- αντιιμπεριαλιστικές αναλύσεις. Λίγο η πραγματικότητα της αριστεράς και του αναρχικού χώρου, λίγο ο νόστος που νοιώθουν διάφοροι αναλυτές για την εποχή του ψυχρού πολέμου και τις φουλ γεωπολιτικές αναλύσεις της εποχής, λίγο η “εξωτικότητα” της ανατολικής Ευρώπης που πάντα πυροδοτεί τέτοιες προσεγγίσεις(γιατί πχ δεν είδαμε τέτοιες αναλύσεις για την Ισπανία;) και το γλυκό έρχεται και δένει. Δεν θα μιλήσουμε εδώ για προσεγγίσεις που θέλουν την εξέγερση στην Ουκρανία “εξέγερση φασιστών”(που μάλλον είναι εξόφθαλμα ανενημέρωτες) αλλά για το γενικότερο πλαίσιο αυτών των προσεγγίσεων. Να ξεκαθαρίσουμε εδώ ότι δεν αρνούμαστε την ύπαρξη της γεωπολιτικής ή του ιμπεριαλισμού, απλά λέμε το αυτονόητο, ότι δεν είναι η ιστορική αποστολή του κεφαλαίου(αν υπάρχει κάτι τέτοιο)ο ιμπεριαλισμός αλλά η συσσώρευση. Ο ιμπεριαλισμός έρχεται μετά, ως επιθετική πειθάρχηση ενός προλεταριάτου που χαλάει τα σχέδια της συσσώρευσης ή ως γενική αναδιάρθρωση των όρων αναπαραγωγής ενός κράτους στα πλαίσια του παγκόσμιου καπιταλισμού. Έτσι βάση της ανάλυσης πρέπει να είναι οι αναγκαιότητες και οι αντιφάσεις της σχέσης κεφάλαιο στο σύνολο της, στην κοινωνική της έκταση, και όχι η σφαίρα της πολιτικής και του ιμπεριαλισμού.

Η απογειωμένη ανάλυση στην σφαίρα της πολιτικής και κυρίως όταν αυτή διαρθρώνεται με όρους “ο Πούτιν κάνει αυτό, η Μόσχα το άλλο, ο Μπους εκείνο, ο Ομπάμα κτλ.” αρχικά κάνει την ανάλυση ανιστορική δεν την διαφοροποιεί δηλαδή καθόλου ως προς την σημερινή πραγματικότητα, τις ιδιαιτερότητες της σχέσης κεφάλαιο. Είτε λέω “ο Καρλομάγνος κάνει αυτό” είτε λέω “ο Πούτιν κάνει αυτό” είναι ουσιαστικά το ίδιο. Η εξουσία εμφανίζεται να είναι ίδια και απαράλλαχτη από την αρχαιότητα ως σήμερα. Έτσι η ανάλυση δεν ερμηνεύει καθόλου τις ιδιαιτερότητες των γεγονότων ενώ υπονοεί-ακόμα και άθελα της-λόγω της ανιστορικότητας της ότι η εξουσία είναι ένα διιστορικό φαινόμενο, σχεδόν φυσικό, στην ανθρώπινη ιστορία. Ποιο πρόταγμα απελευθέρωσης μπορεί να αρθρωθεί τότε;

Οι αντιιμπεριαλιστικές αναλύσεις εμφανίζουν επίσης μια χτυπητή ομοιότητα με της αστικές αναλύσεις και κυρίως τις δημοκρατικές. Θεωρούν ότι η εξουσία έχει σχεδόν ουσιοκρατικές ανάγκες, και διαχειρίζεται σαν θήραμα, μια άμοιρη και “ουδέτερη”κοινωνία, η εξουσία εμφανίζεται ως κάτι «απέναντι» στην κοινωνία. Έτσι προφανώς δεν μπορεί να γίνει καμία ανάγνωση των κοινωνικών τάσεων, καμία κριτική στην σχέση που μας συγκροτεί ως υποκείμενα, και συνεπώς καμία διαφοροποίηση μεταξύ περιεχομένου και μορφής των κοινωνικών σχέσεων. Έτσι το μόνο κακό στην όλη υπόθεση φαίνεται να είναι-η σχεδόν μεταφυσικά- “κακή εξουσία” που κάλλιστα μπορεί να την αντικαταστήσει λοιπόν, μια καλή εξουσία, είτε αυτή είναι η δικτατορία του προλεταριάτου ή άμεση δημοκρατία, ή μια σωστή κυβέρνηση τέλος πάντων κτλ. Οι αντιιμπεριαλιστικές αναλύσεις χάνοντας την διάκριση μεταξύ μορφής και περιεχομένου, προτάσσουν την απελευθέρωση του υποκειμένου, όχι την (αυτό) ρήξη με το περιεχόμενο του. Σε αυτές τις αναλύσεις ο αντιιμπεριαλισμός εμφανίζεται ως καταγγελία του υπάρχοντος, η δημοκρατία ως γιατρικό του.

Αφού όμως η απελευθέρωση του υποκειμένου εμφανίζεται ως πρόταγμα-και όχι η ρήξη με αυτό- τότε η απελευθέρωση του θα εκφραστεί και εθνικά, αφού το υποκείμενο είναι και εθνικό, μεταξύ άλλων. Έτσι οι αντιιμπεριαλιστικές αναλύσεις περνούν κοντά, και ταυτίζονται αρκετές φορές με την ρητορική περί εθνικής απελευθέρωσης, εθνικής αυτοδιάθεσης κτλ. Έτσι αν το δούμε από αυτή την πλευρά, οι «μπαντερικοί» και οι ακροδεξιοί της Ουκρανίας κάνουν ενθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο. Όλοι αυτοί που στις αναλύσεις τους κόπτονται για τον φασισμό στην Ουκρανία κτλ αν έβλεπαν τα ίδια άτομα να κάνουν ακριβώς τα ίδια πράγματα, απλά αντί για πορτρέτα του Μπαντέρα να κρατούσαν του Λένιν, ή του Μαχνό τότε θα ήταν τρισευτυχισμένοι. Όμως τα πράγματα δεν είναι θέμα συμβολισμών(απλά) αλλά θέμα(κυρίως) περιεχομένων. Αν έχουμε πρόβλημα με το φασισμό στην Ουκρανία είναι ακριβώς γιατί διαμεσολαβεί τις ταξικές αντιθέσεις και τις μετουσιώνει σε εθνικές. Το πρόβλημα δηλαδή είναι ακριβώς ότι ο αγώνας στην Ουκρανία κινδυνεύει να γίνει εθνικοαπελευθερωτικός όχι το αντίθετο.

Άλλο πρόβλημα των αντιιμπεριαλιστικών αναλύσεων είναι ότι δεν ερμηνεύουν κάτι πολύ σημαντικό. Γιατί οι εξεγέρσεις του καιρού μας εμφανίζουν παρά τα διαφορετικά χαρακτηριστικά τους, ένα πυρήνα -κοινό σε όλες- όμοιων δημοκρατικών αιτημάτων. Γιατί η Ισπανία, διατυπώνει ίδια αιτήματα με την Βουλγαρία, τη Βοσνία, την Κωσταντινούπολη και το Κίεβο; Εδώ οι αντιιμπεριαλιστικές αναλύσεις μάλλον πεθαίνουν μπροστά από μια λευκή κόλλα χαρτί.

Τα ερωτήματα μας.

Τα ερωτήματα που γεννιούνται είναι πολλά. Μία αυθεντική αγωνία-κυρίως λόγω της παρουσίας φασιστών- είναι το που θα πάνε τα πράγματα μετά. Ποιο ρόλο παίζει η πρωτοπορία μέσα στις αντιφατικές διαδικασίες της κρίσης και πως οι ταραχές δομούν και αποδομούν διαρκώς νέες πρωτοπορίες;. Αλλά το καίριο ερώτημα, που θα θέλαμε να το θέσουμε και στους κοντινούς μας ανθρώπους είναι: Η διαλεκτική της κρίσης, ως κομμουνιστικοποίηση, μπορεί να οδηγήσει αυτούς τους ανθρώπους ανά τον κόσμο, να βρουν τον κομμουνισμό με άλλο όνομα; Αν ο κομμουνισμός είναι ρήξη κάθε διαχωρισμού, κάθε ξεχωριστής σφαίρας κάθε ετεροκαθορισμού, και είναι πλέον καθαρή ανθρώπινη δημιουργία κτλ, δεν είναι ρήξη και με το σημαίνον του;